Τελ. ενημέρωση:
13-Dec-2000

Αρχ Ελλ Ιατρ, 17(3), Μάϊος-Ιούνιος 2000, 293-299

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

Η λειτουργία της πρωτεΐνης P53
και η σχέση της με τα αυτοάνοσα ρευματικά νοσήματα

Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ,¹ Γ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΤΟΣ,¹ Α. ΔΡΟΣΟΣ^2
1Ρευματολογικό Τμήμα, Τομέας Παθολογίας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
²Αιματολογικό Εργαστήριο, Μονάδα Μοριακής Βιολογίας,
Περιφερειακό Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων

1. ΔΟΜΗ

Η πρωτεΐνη P53 είναι μια πυρηνική φωσφοπρωτεΐνη, αποτελούμενη από 2 διμερή που ενώνονται με ιοντικούς δεσμούς, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός τετραμερούς με δίεδρη συμμετρία. Το αντίστοιχο γονίδιο βρίσκεται στο βραχύ σκέλος του χρωμοσώματος 17p13 και αποτελείται από 11 εξόνια και 10 ιντρόνια, που κωδικοποιούν μια πρωτεΐνη με μοριακό βάρος 53 kDa και μικρό χρόνο ημίσειας ζωής (περίπου 20 min).¹

Κάθε υπομονάδα (μονομερές) της πρωτεΐνης αποτελείται από 3 λειτουργικές περιοχές: (α) μια ενεργοποιημένη αμινομάδα, που συμμετέχει στο μηχανισμό μεταγραφής του RNA (αμινοτελικό άκρο), (β) την περιοχή που αλληλεπιδρά με το DNA και (γ) το καρβοξυλικό άκρο, που είναι υπεύθυνο για το σχηματισμό των τετραμερών (εικ. 1).

2. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Ο ρυθμιστικός ρόλος της πρωτεΐνης P53 οφείλεται στο ότι έχει δράση μεταγραφικού παράγοντα, ο οποίος καθορίζει την εξέλιξη του κυτταρικού κύκλου, γεγονός στο οποίο οφείλεται η ογκοκατασταλτική της δράση.¹ Στα φυσιολογικά κύτταρα, τυχόν βλάβη του DNA του κυττάρου προκαλεί ενεργοποίηση και αύξηση της αποτελεσματικότητας του γονιδίου p53. Η σχέση μεταξύ βλάβης του DNA και αποτελεσματικότητας της πρωτεΐνης P53, ως μεταγραφικού παράγοντα, είναι ανάλογη. Σε συνθήκες φυσιολογικής λειτουργίας του κυττάρου η πρωτεΐνη P53 δεν είναι απαραίτητη.² Η παρουσία μονής έλικας DNA φαίνεται ότι διεγείρει την ικανότητα της πρωτεΐνης P53 να δεσμεύεται σε συγκεκριμένες περιοχές-στόχους του DNA, όπου και ασκεί το ρυθμιστικό της ρόλο. Το καρβοξυτελικό άκρο είναι υπεύθυνο για τη δέσμευσή της στους στόχους αυτούς.³

Με την παρουσία βλάβης στο DNA, το γονίδιο p53 ενεργοποιείται και ρυθμίζει τη μετάβαση του κυττάρου από τη φάση G1 στη φάση S του κυτταρικού κύκλου. Προκαλεί, δηλαδή, παροδική αναστολή του κυτταρικού κύκλου, δίνοντας το χρόνο στο κύτταρο είτε να επιδιορθώσει τη βλάβη του DNA με τους μηχανισμούς επιδιόρθωσής του, είτε να οδηγηθεί σε απόπτωση⁴ (εικ. 2). Αν το γονίδιο p53 είναι μεταλλαγμένο, αποτυγχάνει να σταματήσει την ανάπτυξη των κυττάρων. Δηλαδή, υπάρχει αδυναμία ενεργοποίησης της ογκοκατασταλτικής δράσης της πρωτεΐνης P53. Η αποτυχία πρόκλησης απόπτωσης είναι πιθανό να οδηγήσει σε ογκογένεση.⁵

Στους όγκους, η επαγωγή του γονιδίου p53 μπορεί να οδηγήσει το κύτταρο σε απόπτωση, ίσως γιατί το φυσιολογικό p53 γρήγορα ενεργοποιεί το γονίδιο bax, τα προϊόντα του οποίου καταστέλλουν την έναρξη της απόπτωσης. Η πρωτεΐνη Bax σχηματίζει ετερομερή με την πρωτεΐνη Bcl-2 και η αναλογία Bcl-2/Bax καθορίζει την επιβίωση ή το θάνατο των κυττάρων με απόπτωση⁶ (εικ. 3). Επιπρόσθετα, η πρωτεΐνη P53 ενεργοποιεί το γονίδιο thrombospondin-1, το οποίο παράγει μια ανασταλτική για την αγγειογένεση πρωτεΐνη. Συνεπώς, η έκφραση του γονιδίου p53 προλαβαίνει την αγγείωση των νεοσχηματισμένων καρκινικών ιστών. Η αποτυχία του μεταλλαγμένου γονιδίου p53 να ενεργοποιήσει το γονίδιο thrombospondin-1 μπορεί, επομένως, μερικώς να εξηγήσει γιατί η απώλεια της πρωτεΐνης P53 έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία όγκων.⁷

Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων των καρκινικών κυττάρων η πρωτεΐνη P53 δεν είναι λειτουργική και αυτό είναι αποτέλεσμα μεταλλάξεων ή ελλειμμάτων στο γονίδιο p53. Έτσι, οι χημειοθεραπευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται με σκοπό να πυροδοτήσουν την ενεργοποίηση του γονιδίου p53 είναι αναποτελεσματικές.^8,9

3. EΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΓΟΝΙΔΙΟΥ p53

Η ενεργοποίηση του γονιδίου p53 εμφανίζεται μετά από έκθεση του κυττάρου σε ιονίζουσα και υπεριώδη ακτινοβολία, τοξικές ουσίες, υποξία, έλλειψη απαραίτητων θρεπτικών συστατικών κ.ά., καταστάσεις οι οποίες δημιουργούν βλάβες στο DNA του κυττάρου. Σε μερικές περιπτώσεις προκαλείται καταστολή του κυτταρικού πολλαπλασιασμού και προσπάθεια για επιδιόρθωση της βλάβης (αναστρέψιμη κατάσταση), ενώ σε άλλες απόπτωση του κυττάρου (κυτταρικός θάνατος)⁹ (εικ. 2).

Στην πρωτεΐνη P53 υπάρχουν 3 περιοχές στο κέντρο κάθε υπομονάδας (μονομερούς), που είναι σημαντικές για τη σύνδεσή της σε συγκεκριμένη αλληλουχία του DNA. Οι περιοχές “hot spots” είναι μεταλλαγμένες περιοχές του γονιδίου p53, που έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση των επιπέδων της πρωτεΐνης P53 στα καρκινικά κύτταρα. Έτσι, τα συνεχώς αυξανόμενα επίπεδα της πρωτεΐνης P53 συσσωρεύονται και την καθιστούν καρκινικό αντιγόνο, με αποτέλεσμα το σχηματισμό αντισωμάτων έναντι αυτής¹⁰ (εικ. 1). Το ενεργοποιημένο γονίδιο p53 δεσμεύεται στο DNA και, με τη σειρά του, κωδικοποιεί σειρά πρωτεϊνών, συμπεριλαμβανομένων των P21, GADD45 και ΜDM2.¹¹

Η πρωτεΐνη P21 καταστέλλει ειδικά τα cdk4/adk6 cyclin D σύμπλοκα, τα οποία είναι κυκλινο-κυκλινοεξαρτώμενες κινάσες, που συμμετέχουν στην ομαλή λειτουργία του κυτταρικού κύκλου και προσδιορίζουν το βαθμό φωσφορυλίωσης. Τα σύμπλοκα αυτά είναι υπεύθυνα για τη μετάβαση από τη φάση G1 στη φάση S του κυτταρικού κύκλου. Δηλαδή, η πρωτεΐνη P21 λειτουργεί με δύο τρόπους: αναστέλλει την είσοδο στη φάση S του κυτταρικού κύκλου και αποτρέπει το διπλασιασμό του DNA, χωρίς όμως να το διορθώνει¹¹ (εικ. 4). Η δεύτερη πρωτεΐνη, που επίσης αναστέλλει το διπλασιασμό του DNA, είναι η GADD45, που δεσμεύεται στην PCNA, η οποία είναι μια κυκλίνη-πυρηνική πρωτεΐνη που ενεργοποιεί τις πρωτεάσες και χωρίζεται σε επιδιορθωτικά τμήματα. Με αυτόν τον τρόπο, η GADD45 προάγει την επιδιόρθωση του DNA και αναστέλλει τη δράση του PCNA στην αντιγραφή του DNA. Σε αντίθεση με την P21 πρωτεΐνη, η GADD45 δεν επηρεάζει τις κυκλινο-κυκλινοεξαρτώμενες κινάσες (εικ. 4).

Ακόμη, η αύξηση της πρωτεΐνης P53 έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της MDM2. Οι δύο αυτές πρωτεΐνες ενώνονται μεταξύ τους και προκαλούν την απενεργοποίηση της λειτουργίας του γονιδίου p53 (η ΜDM2 λειτουργεί ως διακόπτης)³ (εικ. 4).

4. ΣΗΜΕΙΑ ΕΛΕΓΧΟΥ ΣΤΟΝ ΚΥΤΤΑΡΙΚΟ ΚΥΚΛΟ

Το πρώτο σημείο ελέγχου αφορά στη μετάβαση από τη φάση G1 στη φάση S, όπου ελέγχεται η αντιγραφή του DNA, ώστε να παρεμποδίζεται η αντιγραφή μεταλλαγμένου DNA.⁴ Το δεύτερο σημείο ελέγχου είναι λίγο πριν από τη φάση Μ, κατά τη διαίρεση του κυττάρου, δηλαδή από την G2 στην Μ, ώστε να υπάρχει αρκετός χρόνος διαχωρισμού των χρωμοσωμάτων (εικ. 5). Η ρύθμιση της λειτουργίας του γονιδίου p53 στα φυσιολογικά κύτταρα μπορεί να ολοκληρωθεί ως ένα σημείο με τη φωσφορυλίωση (με το μηχανισμό φωσφορυλίωσης-αποφωσφορυλίωσης ελέγχεται ο κυτταρικός κύκλος).¹² Όταν πολλαπλές ομάδες φωσφόρου ενώνονται με την πρωτεΐνη P53 στο τέλος της φάσης G1, η πρωτεΐνη P53 δεν μπορεί να ενεργήσει κατασταλτικά μέχρι την απομάκρυνσή τους κατά το πέρασμα στη φάση Μ και την επανείσοδο του κυττάρου στη φάση G1 του κυτταρικού κύκλου¹² (εικ. 5).

Η απενεργοποίηση του γονιδίου p53 καθιστά το κύτταρο ευάλωτο στους καρκινικούς παράγοντες, με αποτέλεσμα τα κύτταρα να συνεχίζουν τον πολλαπλασιασμό τους με αλλοιωμένα χρωμοσώματα και να ευνοείται η ανάπτυξη καρκίνου¹³ (εικ. 4). Η μεταλλαγμένη πρωτεΐνη P53 δεν μπορεί να ενεργοποιήσει τη μεταγραφή του DNA, επειδή τα ετερομερή που κωδικοποιούνται από το μεταλλαγμένο και μη μεταλλαγμένο αλληλόμορφο δεν έχουν τη δυνατότητα πρόσδεσης στο DNA και, συνεπώς, αδυνατούν να ρυθμίσουν τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό.¹⁴

Είναι γνωστό ότι διάφορα ογκογόνα προϊόντα από DNA ογκογόνους ιούς, όπως human papillomaviruses, αδενοϊοί, SV 40 (simian virus 40), προκαλούν απενεργοποίηση του γονιδίου p53. Συγκεκριμένα, το large T antigen του SV 40 συνδέεται με την πρωτεΐνη P53, προκαλεί απενεργοποίησή της και, με αυτόν τον τρόπο, οδηγεί το κύτταρο σε ογκογένεση. ¹

4.1. P53 και ρευματοειδής αρθρίτιδα

Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει αυξημένη έκφραση της πρωτεΐνης P53 στα κύτταρα του αρθρικού υμένα και σε καλλιέργειες κυττάρων αρθρικού υμένα που μοιάζουν με ινοβλάστες, σε ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (PA).^15,16 Επίσης, βρέθηκαν σωματικές μεταλλάξεις στο γονίδιο p53 στον αρθρικό υμένα και αντισώματα έναντι της πρωτεΐνης P53 στον ορό ασθενών με PA.¹⁷ H ανίχνευση γίνεται με ELISA ή με τη μέθοδο ανοσοκατακρήμνισης.²⁵ Πρόσφατα, προτάθηκε μια ορολογική μελέτη για τη διάγνωση μεταβολών στο γονίδιο p53.^18,19

Oι μεταλλάξεις του p53 είναι κυρίως σημειακές μεταλλάξεις αντικατάστασης, μετάθεσης (transition mutations), που είναι χαρακτηριστικές οξειδωτικής απαμίνωσης λόγω νιτρικού οξειδίου και ριζών οξυγόνου.^20,21 Οι μεταλλάξεις που ταυτοποιήθηκαν στον αρθρικό υμένα ασθενών με PΑ είναι παρόμοιες με αυτές που βρίσκονται σε μια ποικιλία νεοπλασμάτων στον άνθρωπο. Οι παραπάνω παρατηρήσεις οδηγούν στην υπόθεση ότι στα κύτταρα του αρθρικού υμένα ασθενών με PA επισυμβαίνει βλάβη του DNA, που καταλήγει σε σωματικές μεταλλάξεις ρυθμιστικών γονιδίων, όπως το p53.

Η απώλεια λειτουργίας του γονιδίου p53 θα μπορούσε να αλλάξει τη φύση των κυττάρων του αρθρικού υμένα και να τα μετατρέψει σε επιθετικά κύτταρα του ρευματοειδούς «πάνου». Φαίνεται, λοιπόν, ότι το γονίδιο p53 είναι βασικός ρυθμιστής του πολλαπλασιασμού, της απόπτωσης και της διεισδυτικότητας των κυττάρων που συμμετέχουν στη χρονία φλεγμονή του αρθρικού υμένα και οι διαταραχές της λειτουργίας του γονιδίου p53 συνεισφέρουν στην αρθρική καταστροφή.²²

4.2. P53 και οστεοαρθρίτιδα

Η οστεοαρθρίτιδα (ΟΑ) είναι εκφυλιστική νόσος του αρθρικού χόνδρου, στην οποία η φλεγμονή του αρθρικού υμένα οδηγεί σε προϊούσα απώλεια του αρθρικού χόνδρου και σε αντιδραστικές αλλοιώσεις στα όρια των αρθρώσεων και του υποχόνδριου οστού.

Σε συγκριτικές μελέτες που έγιναν μεταξύ PA και ΟΑ, βρέθηκε μικρή ποσότητα της πρωτεΐνης P53 στον αρθρικό υμένα ασθενών με ΟΑ. Η χαμηλή έκφραση της πρωτεΐνης P53 στα διηθητικά λευκοκύτταρα ασθενών με ΟΑ, συγκριτικά με ασθενείς με PA, είναι ένδειξη ότι η υπερέκφραση της πρωτεΐνης P53 είναι πιο ειδική στη PA. ²³

Μεταλλάξεις του γονιδίου p53 βρέθηκαν στον αρθρικό υμένα και στα κύτταρα του αρθρικού χόνδρου που μοιάζουν με ινοβλάστες σε ασθενείς με καταστροφική PA, αλλά όχι στον αρθρικό υμένα ασθενών με ΟΑ. ^17,24

4.3. P53 και σύνδρομο Sjogren

Το σύνδρομο Sjφgren (SS) είναι μια χρονία, φλεγμονώδης και αυτοάνοση νόσος. Χαρακτηρίζεται από λεμφοκυτταρικές διηθήσεις των εξωκρινών αδένων, που έχουν ως αποτέλεσμα τη μειωμένη έκκριση των δακρυϊκών και σιαλογόνων αδένων (σύνδρομο ξηρότητας, sic ca complex), δηλαδή την ξηρή κερατοεπιπεφυκίτιδα και την ξηροστομία.²⁵

Σε πρόσφατη μελέτη διερευνήθηκε η σχέση της πρωτεΐνης P53 με το SS στον ορό 77 ασθενών χωρίς λέμφωμα και σε 14 ασθενείς με λέμφωμα.²⁶ Στους πρώτους δεν ανιχνεύθηκαν αντισώματα έναντι της πρωτεΐνης P53, ενώ δύο από τους ασθενείς με λέμφωμα ήταν οροθετικοί. Η ανεύρεση στον ορό ασθενών με SS και λέμφωμα αντισωμάτων έναντι της πρωτεΐνης P53 επισημαίνει πιθανώς το γεγονός ότι η παρουσία αντισωμάτων έναντι της πρωτεΐνης P53 στους ασθενείς με SS ίσως να αποτελεί προειδοποιητικό σημείο για την ανάπτυξη λεμφώματος.

Σε μια άλλη μελέτη εξετάστηκε η πιθανότητα συμμετοχής των γονιδίων p53 και p21 στην παθοφυσιολογία του συνδρόμου. Μελετήθηκε η έκφραση των πρωτεϊνών P21 και P53 με ανοσοϊστοχημική μέθοδο και με Western blot, σε υλικό βιοψίας χείλους από 7 ασθενείς με SS και 5 ασθενείς ομάδας ελέγχου, καθώς και η βιοψία χείλους των ίδιων ασθενών με SS και 4 ασθενών με SS και in situ μη-Hodgkin λέμφωμα (NHL). Tα αποτελέσματα έδειξαν υπερέκφραση των πρωτεϊνών P53 και P21 στη βιοψία χείλους των ασθενών με SS σε σχέση με τους ασθενείς της ομάδας ελέγχου, ενώ το γονίδιο p53 ήταν φυσικού τύπου. Επίσης, περαιτέρω ανάλυση του γονιδίου p53 ασθενών με SS και NHL έδειξε 2 νέες μεταλλάξεις στο εξόνιο 5 του γονιδίου p53. Aυτές οι μεταλλάξεις ενοχοποιούνται για την αδυναμία ρύθμισης του ογκοκατασταλτικού γονιδίου p53 και ίσως να αποτελούν έναν πιθανό μηχανισμό για την ανάπτυξη λεμφώματος στο SS.²⁷

4.4. P53 και συστηματικός ερυθηματώδης λύκος

Ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος (ΣΕΛ) είναι μια αυτοάνοση συστηματική νόσος, που χαρακτηρίζεται από ευρύ φάσμα κλινικών εκδηλώσεων.²⁸ Ένα κύριο γνώρισμα του ΣΕΛ είναι η χαρακτηριστική απάντηση των αυτοαντισωμάτων κατά επιλεγμένων ενδοκυττάριων αντιγόνων. Αυτά τα αυτοαντιγόνα εμπλέκονται σε βασικές λειτουργίες των κυττάρων, όπως είναι η σύνθεση του RNA.²⁹

Σε πρόσφατη μελέτη, σε 15 από 50 δείγματα ορού ασθενών με ΣΕΛ βρέθηκαν αντισώματα κατά της πρωτεΐνης P53.³⁰ Μελετήθηκε επίσης αν η εμφάνιση των αντισωμάτων αυτών στο ΣΕΛ συνοδεύεται από μεταλλάξεις του γονιδίου p53 (εξόνια 5–10), καθώς και η συχνότητά τους στην Τ-κυτταρική σειρά. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, παρά την αυξημένη συχνότητα αυτοαντισωμάτων έναντι της πρωτεΐνης P53, δεν ανιχνεύθηκαν μεταλλάξεις του γονιδίου p53 στα κύτταρα της Τ-κυτταρικής σειράς, χωρίς να αποκλείονται μεταλλάξεις εκτός της περιοχής των εξονίων 5–10. Είναι όμως πιθανό να υπάρχουν μεταλλάξεις σε άλλους τύπους κυττάρων, όπως τα κερατινοκύτταρα.³¹ Επίσης, η αυξημένη έκφραση των “heat-shock” πρωτεϊνών και οι αλλαγές στη δομή του γονιδίου p53 σε ενεργοποιημένα λεμφοκύτταρα ασθενών με ΣΕΛ είναι δυνατό να οδηγούν σε αύξηση της παραγωγής των αντισωμάτων κατά της πρωτεΐνης P53, παρά την απουσία μεταλλάξεων στο γονίδιο p53.

5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η πρωτεΐνη P53 συμβάλλει στον κυτταρικό πολλαπλασιασμό και τον κυτταρικό θάνατο. Ενεργοποιείται από διάφορους παράγοντες (π.χ. υπεριώδης ακτινοβολία, υποξία) και απαντά είτε με διακοπή του κυτταρικού κύκλου είτε με απόπτωση, εφόσον υπάρχει ανεπανόρθωτη βλάβη στο DNA του κυττάρου.

Απενεργοποίηση του γονιδίου p53 λόγω μετάλλαξης, ελλείμματος ή από άλλους παράγοντες, οδηγεί στη δημιουργία όγκων. Απώλεια της λειτουργίας του p53 οδηγεί σε αποτυχία της απόπτωσης και με αυτόν τον τρόπο το γονίδιο είναι δυνατό να εμπλέκεται σε ορισμένα αυτοάνοσα νοσήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα κύτταρα-στόχος στα αυτοάνοσα νοσήματα καταστρέφονται, ενώ σε άλλες, όπως στον αρθρικό υμένα της PA, πολλαπλασιάζονται.

Σε ασθενείς με καρκίνο, η ανίχνευση στον ορό αντισωμάτων κατά της πρωτεΐνης P53 είναι μια καλή μέθοδος προσδιορισμού της κατάστασης του γονιδίου p53 στον όγκο. Έχει αποδειχθεί ότι οι μεταβολές του γονιδίου p53 στον όγκο οδηγούν τις περισσότερες φορές σε υπερέκφραση της μη λειτουργικής πρωτεΐνης P53 και στην εμφάνιση, σε μεγάλο βαθμό, στον ορό των ασθενών, αντισωμάτων κατά της πρωτεΐνης P53.

Σε περιπτώσεις ασθενών με αυτοάνοσα ρευματικά νοσήματα, η ανίχνευση στον ορό αντισωμάτων κατά της πρωτεΐνης P53 μπορεί να αποτελέσει χρήσιμη μέθοδο ανίχνευσης μεταλλάξεων του γονιδίου p53 σε κύτταρα που συμμετέχουν στην αυτοάνοση διαδικασία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. HAINAUT P. The tumor suppressor protein P53: a receptor to genotoxic stress that controls cell growth and survival. Curr Opin Oncol 1995, 7:76–82
2. TISHLER RB, CALDERWOOD SK, COLEMAN N, PRICE BD. Increases in sequence-specific DNA binding by p53 following treatment with chemotherapeutic and DNA damaging agents. Cancer Res 1993, 53:2212–2216
3. WU X, BAYLE JH, OLSON D, LEVINE AJ. The p53-mdm-2 autoregulatory feedback loop. Gens Dev 1993, 7:1126–1132
4. GOTTLIEB TM, OREN M. p53 growth control and neoplasia. Biochim Biophys Acta 1996, 1287:77–102
5. DONEHOWER LA, HARVEY M, SLAGLE B, McARTHUR MJ, MONTGOMERY CA Jr, BUTEL JS ET AL. Mice deficient for p53 are developmentally normal, but susceptible to spontaneous tumors. Nature 1992, 356:215–221
6. BASU A, HALDAR S. The relationship between Bcl2, Bax and p53: consequences for cell cycle progression and cell death. Mol Hum Reprod 1998, 4:1099–1109
7. FONTANINI G, BOLDRINI L, CALCINAI A, CHINE S, LUCCHI M, MUSSI A ET AL. Thrombospondins I and II messenger RNA expression in lung carcinoma: relationship with p53 alterations, angiogenic growth factors, and vascular density. Clin Cancer Res 1999, 5:155–161
8. HARRIS AL. Mutant p53–the commonest genetic abnormality in human cancer? J Pathol 1990, 162:5–6
9. HOLLSTAIN M, SIDRANSKY D, VOGELSTEIN B, HARRIS CC. p53 mutations in human cancers. Science 1991, 253:49–53
10. SOUSSI T. The humoral response to the tumor-suppressor gene product p53 in human cancer: implications for diagnosis and therapy. Immunol Today 1996, 17:354–356
11. THORNBORROW EC, MANDFREDI JJ. One mechanism for cell type-specific regulation of the bax promoter by the tumor suppressor p53 is dictated by the p53 response element. J Biol Chem 1999, 274:33747–33756
12. DONEHOWER LA, BRADLEY A. The tumor suppressor p53. Biochim Biophys Acta 1996, 1155:181–205
13. DITTMER D, PATI S, ZAMBETTI G, CHU S, TERESKY AK, MOORE M ET AL. Gain of function mutation in p53. Nat Genet 1993, 4:42–46
14. SMITH ML, FORNACE AJ. Genomic instability and the role of p53 mutations in cancer cells. Curr Opin Oncol 1995, 7:69–75
15. FIRESTEIN GS, NGUYEN K, AUPPERLE KR, YEO M, BOYLE DL, ZVAIFLER NJ. Apoptosis in rheumatoid arthritis. P53 overexpression in rheu matoid arthritis synovium. Am J Pathol 1996, 149:2143–2151
16. SUGIYAMA M, TSUKAZAKI T, YONEKURA A, MATSUZAKI S, YAMASHITA S, IWASAKI K. Localization of apoptosis and expression of apoptosis related proteins in the synovium of patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 1996, 55:442–449
17. FIRESTEIN GS, ECHEVERRI F, YEO M, ZVAIGLER NJ, GREEN DR. Somatic mutations in the p53 tumor suppressor gene in rheumatoid arthritis synovium. Proc Natl Acad Sci USA 1997, 94:10895– 10900
18. ANGELOPOULOU K, DIAMANDIS EP, SUTHERLAND DJA, KALLEN JA, BUNTING PS. Prevalence of serum antibodies against the p53 tumor suppressor gene protein in various cancers. Int J Cancer 1994, 58:480–487
19. LUBIN R, SCHLICHTHOLZ B, TEILLAUD JL, GARAY E, BUSSEL A, WILD CP. p53 antibodies in patients with various types of cancer: assay, identification and characterization. Clin Cancer Res 1995, 1:1463–1469
20. WINK DA, KASPRZAK KS, MARAGOS CM, ELESPURU RK, MISRA M, DUNAMS TM ET AL. DNA deaminating ability and genotoxicity of nitric oxide and its progenitors. Science 1991, 254:1001–1003
21. NGUYEN T, BRUNSON D, CRESPI CL, PENMAN BW, WISHNOK JS, TANNENBAUM SR. DNA damage and mutation in human cells exposed to nitric oxide in vitro. Proc Natl Acad Sci USA 1992, 89:3030– 3024
22. AUPPERLE KR, BOYLE DL, HENDRIX M, SEFTOR EA, ZVAIFLER NJ, BARBOSA M ET AL. Regulation of synoviocyte proliferation, apoptosis, and invasion by the p53 tumor suppressor gene. Am J Pathol 1998, 152:1091–1098
23. TAK PP, SMEETS TJM, BOYLE DL, KRAAN MC, YAN SHI, ZHUANG S ET AL. p53 overexpression in synovial tissue from patients with early and longstanding rheumatoid arthritis compared with patients with reactive arthritis and osteoarthritis. Arthritis Rheum 1999, 42:948–953
24. REME T, TRAVAGLIO A, GUEYDON E, ADLA L, JORGENSEN C, SANY J. Mutations of the p53 tumor suppressor gene in erosive rheu matoid synovial tissue. Clin Exp Immunol 1998, 111:353–358
25. TALAL N. Sjφgren’s syndrome. In: Rose N, Mackay I (eds) The Autoimmune Diseases. New York, Academic Press, 1985:145– 159
26. MARIETTE X, SIBILIA J, DELAFORGE C, BENGOUFA D, BROUET JC, SOUSSI T. Anti-p53 antibodies are rarely detected in serum of patients with rheumatoid arthritis and Sjφgren’s syndrome. J Rheumatol 1999, 26:1672–1675
27. TAPINOS NI, POLIHRONIS M, MOUTSOPOULOS HM. Novel p53 mutations. Arthritis Rheum 1999, 42:1466–1472
28. MOUNTZ JD, WU J, CHENG J, ZHOU T. Autoimmune disease: a problem of defective apoptosis. Arthritis Rheum 1994, 37:1415–1420
29. TAN EM. Autoimmunity and apoptosis. J Exp Med 1994, 174:1083– 1086
30. KOVACS B, PATEL A, HERSHEY JN, DENNIS JD, KIRSCHFINK M. Antibodies against p53 in sera from patients with systemic lupus erythematosus and other rheumatic diseases. Arthritis Rheum 1997, 40:980–985
31. PABLOS JL, SANTIAGO B, GALINDO M, CARREIRA PE, BALLESTIN C, REINO JJK. Keratinocyte apoptosis and p53 expression in cutaneus lupus and dermatomyositis. J Pathol 1999, 188:63–68